W XVII wieku Pętkowice stały się jednym z ośrodków arianizmu w istniejącym do czasów rozbiorów województwie sandomierskim. Z tego okresu, według ustnych przekazów pochodzi świątynia, która dziś jest częścią rozbudowanego po ostatniej wojnie kościoła parafialnego pw. św Teresy od Dzieciątka Jezus.
Wieś Pętkowice jest odnotowana w dokumentach już w 1508 roku jako własność Andrzeja Pętkowskiego. Kolejna wzmianka o tej miejscowości pochodzi z roku 1569, kiedy zostały zapisane pod nazwą Pethkowicze.
Bardzo niewiele informacji mamy o dziejach Pętkowic w XVI i XVII wieku. W okresie “potopu szwedzkiego” wojska polskie musiały szturmem zdobywać Sandomierz, stolicę województwa. Uciekający Szwedzi wysadzili w powietrze zamek sandomierski. Archiwum sandomierskie zostało wtedy niestety zniszczone. Zachowało się natomiast bardzo wiele ksiąg grodzkich w innych województwach. Zawarte w nich zapisy na temat sporów sądowych, transakcji handlowych i innych aktów prawnych nie zostały jeszcze w pełni przebadane. Możemy mieć nadzieję, że w przyszłości historycy odnajdą więcej informacji na temat dziejów Pętkowic i innych miejscowości naszego województwa w okresie od XVI do XVIII wieku.
Arianie czyli bracia polscy – krótka historia
Herezja nazwana arianizmem, odrzucająca wiarę w Trójcę Świętą, pojawiła się już w pierwszych wiekach Kościoła. Jej nazwa pochodzi od Ariusza, prezbitera z Aleksandrii. Jego poglądy zostały potępione przez sobór nicejski w 325 roku i sobór konstantynopolitański w 381 roku.
Arianizm został potępiony jak błędna nauka i zniknął na wiele stuleci. Jego odrodzenie wiąże się z działalnością Piotra z Goniądza, Polaka działającego w XVI wieku. Przyjął on początkowo wyznanie kalwińskiego (ewangelicko-reformowane) , ale później odrzucił on dogmat o istnieniu Trójcy Świętej i nosił drewniany miecz. Wyrażał w ten sposób swój sprzeciw wobec użycia siły, zarówno przez każdego człowieka jak i przez władzę państwową (potępiał zabijanie nawet w czasie wojny).
Wzywał też do zniesienia pańszczyzny i głosił równość wszystkich wobec prawa. Jego poglądy wywoływały zdumienie. Piotrowi udało się w 1558 roku pozyskać dla swojej wiary Jana Kiszkę, jednego z najbogatszych magnatów w Rzeczypospolitej. Rozłam wśród polskich ewangelików stał się faktem w 1562 roku, gdy przywódcą ruchu ariańskiego w Polsce został Grzegorz Paweł z Brzezin . Arianie określający siebie “Braćmi Polskimi” nazwali swe wyznanie zborem mniejszym w odróżnieniu do zboru większego czyli ewangelików, zwolenników nauki Jana Kalwina.
Polscy ewangelicy byli bardzo niechętnie nastawieni do arian. Arianie nie zostali np. zaproszeni do udziału we wspólnych rozmowach w Sandomierzu, które zakończyły się podpisaniem ugody sandomierskiej, mającej doprowadzić do zjednoczenia różnych wspólnot protestanckich w ramach jednego wyznania.
Bardzo ważną rolę w dziejach arian odegrał Raków- miasteczko założone w 1569 roku. Raków stał się siedzibą cieszącej się wielką sławą w Rzeczpospolitej i w Europie szkoły funkcjonującej w latach 1602 – 1638. Obok niej funkcjonowała drukarnia ariańska, Niestety, w 1638 roku arianie musieli opuścić Raków i szkoła została zamknięta. Stało się tak na mocy decyzji sejmu.
Zbór ariański w Pętkowicach.
Tolerancja religijna w Polsce wzbudzała podziw w Europie. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów mieszkali obok siebie katolicy i protestanci, prawosławni i ormianie, wyznawcy judaizmu i muzułmanie. Ponadto władza państwowa nie miała prawa ingerować w sprawy dotyczące dóbr szlacheckich. Właściciele Pętkowic mogli więc bez obawy zmienić wyznanie. Co więcej, nie narzucali go chopom – poddanym w swoich dobrach. Bardzo często się zdarzało, że w nabożeństwach w świątyni protestanckiej uczestniczył tylko szlachcic z rodziną i grupą przyjaciół, a jego chłopi uczęszczali na Msze Święte do kościoła katolickiego. Tak zapewne było w pobliskim Siennie, którego właściciele byli ewangelikami.
XVI – wieczna część świątyni w Pętkowicach nie jest obszerna, mogłaby pomieścic niewielka grupę wiernych, zapewne więc i w tym przypadku chłopi pozostali przy religii katolickiej.
Zbór pętkowicki został zbudowany z kamienia łamanego na rzucie prostokąta, o trójkątnej fasadzie. Od strony zachodniej jest ozdobiony portalem z piaskowca, na którym umieszczona została tarcza herbowa. Herb nie zachował się, przypuszczalnie nowi właściciele miejscowości zdecydowali się go zniszczyć. Była to często praktyka w tamtym okresie- np. potomkowie niektórych rodów zacierali ślady odstąpienia swoich przodków od religii katolickiej.
„Potop szwedzki” i wygnanie.
O losie pętkowickich arian zdecydował „potop szwedzki”. Szlachta polska w pierwszych miesiącach najazdu szwedzkiego powszechnie uznawała króla szwedzkiego Karola X Gustawa za nowego polskiego monarchę. Kandydaturę Szweda poparli także bracia polscy i inni protestanci, w nadziei na większy zakres tolerancji religijnej a być może nawet na ogłoszenie jednego z wyznań protestanckich religią panującą w Rzeczypospolitej.
Okrucieństwa towarzyszące najazdowi bardzo osłabiły panującą dotąd w społeczeństwie tolerancję religijną, choć nie zniszczyły jej całkowicie.
Po zakończeniu walk to właśnie polskim protestantom zarzucano współpracę ze Szwedami. Sejm obradujący w 1658 roku zarzucił arianom zdradę i nakazał im albo przyjęcie wyznania katolickiego albo opuszczenie Polski. Wielu z nich zdecydowało się opuścić Rzeczpospolitą. Udali się na emigrację do Holandii, gdzie rozgłaszali wieści o polskiej nietolerancji.
Pętkowice w drugiej połowie XVII wieku – spustoszenie i nowi osadnicy
W czasie walk często dochodziło do pustoszenia poszczególnych miejscowości, chłopów grabiono, mordowano lub zabierano w niewolę i osiedlano na innych terenach. Ponadto przez województwo sandomierskie przeszedł najazd wojsk siedmiogrodzkich w 1657 roku, który przyniósł większe spustoszenia od tych, których dopuszczali się żołnierze szwedzcy. Wreszcie wojska polskie, często nie otrzymujące żołdu, łupiły bez litości niektóre wsie i miasta, zwłaszcza protestanckie. Można przypuszczać, że Pętkowice należały do miejscowości szczególnie dotkliwie zniszczonych, skoro po bitwie pod Wiedniem w 1683 roku, a więc 25 lat po zakończeniu walk ze Szwedami ziemie te powierzono nowym osadnikom.
Pętkowice dzisiaj
Dziś we wsi Pętkowice znajduje się mały kościółek, który niegdyś był ariańską świątynią. Położony przy zalewie rzeki Kamiennej, pośrodku pól wygląda bardzo malowniczo. Z Bałtowa do Pętkowic dostać się można na kilka sposobów. Najszybciej będzie samochodem, jednak my polecamy wybrać się tam rowerem. Dzięki aplikacji “Krzemienny Szlak” stworzonej właśnie pod kątem rowerowych wycieczek po naszym regionie. Aplikacja nie tylko dostarczy Wam dodatkowych informacji o atrakcjach w okolicy, ale także będzie nawigacją, dzięki której odwiedzicie najciekawsze miejsca wokół Bałtowa.
Więcej informacji na temat aplikacji i Krzemiennego Szlaku znajdziecie na stronie:
http://www.krzemiennyszlak.pl
